Olędzki Stefan h. Rawicz (1703–1771), marszałek wołkowyski, poseł na sejmy, pułkownik wojsk. lit., koniuszy lit. Był synem Bogusława, który w r. 1701, mocą uchwał zgromadzonej pod Olkienikami szlachty, mianowany został komisarzem generalnym dóbr neuburskich Karola Filipa, palatyna reńskiego, zaś w latach późniejszych był pułkownikiem wojsk lit. Matką O-ego była Zofia z Niezabitowskich, córka Stanisława (zob.). O. został ochrzczony 2 XII 1703 w zborze kalwińskim w Wilnie. Był dziedzicem Moczulnej (w pow. wołkowyskim), w której najczęściej mieszkał, i właścicielem Raudani, dóbr nadniemeńskich na Żmudzi, wniesionych mu przez żonę. Ulokowawszy swe kapitały na zastawach dóbr Hieronima Radziwiłła (m. in. Starzynki, Rudzice, Ihnatycze w Mińskiem), O. jako poseł wołkowyski wystąpił na końcowych sesjach sejmu 1738 r., skarżąc się na pokrzywdzenie zastawników radziwiłłowskich przez ks. Hieronima i jego matkę Annę z Sanguszków, kanclerzynę lit. Żądając satysfakcji, O. zahamował działalność zgromadzenia (12 i 13 XI). Litwini, i to nie tylko klienci radziwitłowscy, odcięli się jednak od posła, który kosztem sejmu forsował prywatną sprawę, i zmusili O-ego do ustąpienia. W dniu upływu kontraktu zastawnego na Starzynki i Rudzice (23 IV 1740) podczaszy lit. Hieronim Radziwiłł dał O-emu odpowiedź, zajechawszy dobra na czele garnizonu słuckiego, ziemian i Tatarów, i wypędzając obecną tam teściową O-ego i jej ludzi. Gdy nie pomogły interwencje u hetmana polnego lit. Michała Radziwiłła, brata Hieronima, oraz pośrednictwo od dawna przyjaznego O-emu podskarbiego nadwornego lit. Józefa Sapiehy, poszkodowany, od czerwca 1740 marszałek wołkowyski po stryju Jerzym, odwołał się do sejmików. W przededniu wyborów do sejmu 1740 r. rozesłał na nie list, w którym skarżył się na Annę Radziwiłłową i jej syna o rugowanie szlacheckich posesorów bez zwrotu sum zastawnych i prosił o ujęcie się za poszkodowanymi w instrukcjach. Mimo przeciwdziałania klientów radziwiłłowskich niektóre instrukcje zleciły posłom tę sprawę, zaś O. wyjechał do Warszawy dla popierania jej podczas sejmu. Być może już wtedy zbliżył się do litewskiego przywódcy «familii» – Michała Czartoryskiego, który we wrześniu t. r. proponował Annie Radziwiłłowej mediację w sporze z O-m. Gdy w jesieni 1741 doszło w Trybunale Lit. do ostrego starcia obozu radziwiłłowskiego ze stronnikami Czartoryskich i Sapiehów, szlachta wołkowyska, której deputat został przez Radziwiłłów nielegalnie usunięty z Trybunału, zaprotestowała manifestem przeciw prepotencji radziwilłowskiej na Litwie. Można podejrzewać, że za kulisami manifestu stał O. inspirowany przez Sapiehów i Czartoryskich.
W l. 1744 i 1748 pochłaniały O-ego starania o wydobycie od Hieronima Radziwiłła sum, które należały mu się zarówno z racji udzielonych księciu pożyczek, jak i z tytułu wydatków poniesionych niegdyś przez jego ojca na rzecz palatyna reńskiego. Nie doczekawszy się satysfakcji, w listopadzie 1745 O. zagroził Radziwiłłowi procesem, ale w odpowiedzi odebrał list tchnący bezgraniczną pogardą. Do końca życia O. pozostawał w przeciwnym Radziwiłłom obozie. Wydaje się, że właśnie to antyradziwiłłowskie nastawienie, nie zaś wzgląd na program polityczny, powodowały jego współpracę ze stronnictwem Czartoryskich. Jako poseł wołkowyski na sejm 1748 r. i deputat do rozliczenia artylerii koronnej, O. poparł stronników «familii», potwierdzając straty skarbu litewskiego wskutek przemycania przez kupców rosyjskich towarów pod osłoną wojskowego tranzytu przez polski odcinek Dźwiny. Po zakończeniu sejmu «boni ordinis» 12 XI 1748 podpisał manifest przeciw nieuczciwym rozrachunkom podskarbiego w. kor. Karola Sedlnickiego, akcentując tym samym swój związek z obozem wołczyńsko-słonimskim. Udziału O-ego w reformatorskich poczynaniach «familii» na sejmie grodzieńskim 1752 r., na który posłował znów z Wołkowyska, nie widać. Podczas pobytu króla w Grodnie w r. 1752 O. podjął się sędziostwa marszałkowskiego, prawdopodobnie dla zasłużenia się dworowi. W latach dworskiej niełaski Czartoryskich, gdy Radziwiłłowie wspomagali na Litwie Jerzego Mniszcha, O. pozostał przy «familii», pilnując, by elekcje sejmików wołkowyskich przebiegały wg wołczyńskich ustaleń. W r. 1756 uczestniczył w zorganizowanej przez ks. Michała kampanii przeciw ufundowanemu w r. 1755 Trybunałowi Karola Radziwiłła «Panie Kochanku» i jego wyrokowi w głośnej sprawie Czartoryskiego z Matuszewiczami. Gdy w styczniu t. r. kanclerz zorganizował poselstwo deputatów do prymasa Adama Komorowskiego, by powiadomić go o nielegalnych poczynaniach Trybunału, w lutym O. wsparł tę akcję, przekazując prymasowi treść odpowiedniego laudum sejmiku wołkowyskiego. Swój związek z «familią» usiłował wykorzystać w r. 1758, gdy za pośrednictwem stolnika lit. Stanisława Poniatowskiego kołatał w Petersburgu o odszkodowanie za straty spowodowane w jego dobrach przez wojska rosyjskie. Został obrany posłem wołkowyskim na niedoszły sejm 1756 r., a w r. 1761 posłował na sejm nadzwycz. warszawski. Należał do 40 posłów, którzy 29 IV t. r. podpisali manifest zrywający ten sejm jeszcze przed obiorem marszałka. Na deputackim sejmiku wołkowyskim w r. 1763 przeforsował do Trybunału wybór «czartoryszczyków», nie uznawanych przez «radziwiłłowców». Na zebraniu w wileńskim kościele katedralnym 17 IV potępił łamanie przez stronników radziwiłłowskich praw publicznych i tegoż dnia podpisał manifest przeciwko bezprawiom dokonywanym przez nich na sejmikach i reasumpcjach. A gdy Radziwiłł 18 IV ufundował Trybunał, O. z całą opozycją podpisał nowy manifest o jego nieważności; kondemnowany bez pozwu na tym Trybunale, wystąpił O. do prymasa Władysława Łubieńskiego i H. K. Kayserlinga ze skargą na Radziwiłła. Równocześnie zapewniał (26 VII) Stanisława Poniatowskiego, że «żebym i zginął, to nie odstąpię i jedno rozumieć będę tak w szczęściu jak w nieszczęściu».
W czasie bezkrólewia O. należał, wraz z Antonim Tyzenhauzem, do najgorliwszych na Litwie zwolenników stolnika litewskiego. Tuż po śmierci Augusta III opowiadał się w liście do Stanisława Poniatowskiego za królem «Piastem», ostrzegając stolnika przed poczynającymi się na Litwie przeciwnymi fakcjami. Najskuteczniejszy sposób elekcji rodaka widział w pomocy przyjaznych dworów. Dn. 6 II 1764 został marszałkiem konfederacji pow. wołkowyskiego, a następnie posłem na sejm konwokacyjny. Nieobecny na konfederacji generalnej litewskiej, zawiązanej w Wilnie 16 IV 1764, przystąpił do niej dopiero 16 V w Warszawie. Na sejmie konwokacyjnym domagał się (10 V), wskazując na gorszące zajścia na sesji 7 V, przywrócenia asysty warty marszałkowskiej w czasie obrad sejmowych. Wszedł do deputacji układającej pacta conventa i do rady powołanej na czas bezkrólewia przy prymasie Władysławie Łubieńskim. Następnie powołany został do utworzonej na tym sejmie Komisji Skarbu W. Ks. Lit. Posłował również na sejm elekcyjny, a wybrany jednocześnie przez swych ziomków na pułkownika, przybył na elekcję na czele chorągwi powiatowej. Tu został członkiem sądu do czuwania nad porządkiem na polu elekcyjnym. Z powiatem wołkowyskim i trzema synami podpisał elekcję Stanisława Poniatowskiego. Z ramienia sejmu koronacyjnego wszedł do komisji dla uregulowania spornych spraw między stanem duchownym i świeckim. W uznaniu za te dowody przywiązania do «familii» otrzymał 11 XII 1764 cześnikostwo w. litewskie. Uroczystości z okazji uzyskania tego urzędu połączył O. z przejściem wraz z całą rodziną z kalwinizmu na katolicyzm. Sądy konfederackie przysądziły mu ponadto od Radziwiłła 74 000 złp. należnych jego pradziadowi Dionizemu od Bogusława Radziwiłła, koniuszego lit. Dn. 8 V 1765 jako jeden z pierwszych otrzymał Order Św. Stanisława, a 15 VI awansował na urząd koniuszego w. lit., po Antonim Tyzenhauzie. O. był jednym z najbardziej aktywnych członków Komisji Skarbowej Lit., która rozpoczęła prace w Grodnie 2 I 1765. Na sejmie 1766 r. deputacja do sprawdzenia działalności Komisji Skarbowej Lit. pokwitowała czynności O-ego i całej Komisji za prawie dwuletni okres jej działalności, podkreślając «dobre jej rządy». Dn. 17 II 1766 O. podpisał uniwersał w sprawie lustracji pogłównego żydowskiego. W czasie drugiej kadencji (1766–8) przewodniczył komisji, która wydała 14 II 1767 „Uniwersał ubezpieczający publicum o kurrencji monet zagranicznych”. Dn. 29 VI 1767 król nadał mu starostwo metelskie z wójtostwem simnieńskim w pow. trockim oraz zatwierdził starostwo dziackie w pow. wołkowyskim. W sierpniu t. r. O. zapewniał króla, że stosując się do jego żądań przystąpi wraz z Komisją Skarbową do litewskiej konfederacji Stanisława Brzostowskiego, odpowiednika konfederacji radomskiej, choć potępiał ten związek, grożący zniesieniem stanowionych od r. 1764 pożytecznych ustaw. Radził królowi, by przez posła rosyjskiego zapobiegł przynajmniej rozdrapywaniu przez konfederację dochodów Rzpltej. Z powodu zawieruchy barskiej i niemożności zwołania sejmu w l. 1768 i 1770 funkcję komisarza w Komisji Skarbowej pełnił O. jeszcze w ciągu dwóch następnych kadencji. Zmarł 2 III 1771.
Z małżeństwa z Franciszką Pakoszówną, chorążanką lit., pozostawił O. 3 synów: Janusza, rotmistrza kawalerii narodowej i pisarza Departamentu Wojskowego W. Ks. Lit., Krzysztofa, szambelana Stanisława Augusta, i Stanisława (zob.), oraz córkę Konstancję Marię, zamężną za Janem Swinarskim, podkomorzym rosieńskim.
Słown. Geogr., IX 547; Konarski Sz., Szlachta kalwińska w Polsce, W. 1936; Uruski; Żychliński, XIII, XVIII 107, 116, XXV; Wolff, Senatorowie W. Ks. Lit.; – Baliński M., Lipiński T., Starożytna Polska, W. 1846 III 543; Konopczyński W., Liberum veto, Kr. 1918; tenże, Polska w dobie wojny siedmioletniej, W. 1911 II; Kościałkowski S., Antoni Tyzenhauz, Londyn 1970–1 I–II; Merczyng, Zbory i senatorowie, s. 131; Nieć J., Młodość ostatniego elekta, Kr. 1935; Schmitt H., Panowanie Stanisława Augusta, Lw. 1870 II 400, 404; – Diariusz sejmu… 1761; Diariusz sejmu convocationis… 1764, W. [1764] (10, 28, 29 V, spis posłów); Diariusze sejmowe z w. XVIII, I, III; Elektorów poczet; Matuszewicz M., Pamiętniki, W. 1878; Teka Podoskiego, IV 450–5, 472; Vol. leg., VII 9, 53, 65, 68, 72–3, 75, 92, 94, 122, 136, 141, 150, 231, 233; – Geret S. L., Kalendarz polityczny polski na r. 1771, s. 81, 91, 106; – AGAD: Arch. Ostrogskich z Ujazdu, Papiery Niezabitowskich, Arch. Radziwiłłów, Dz. II nr 1936, 2783 księga 46 s. 427–428, Dz. V nr 2579 (4 IX 1740), 4177 (24 VIII i 22 X 1740), 10776 (listy O-ego), 13831 (16 VI 1740), Arch. Rodzinne Poniatowskich 372, Arch. Roskie, korespondencja, XXVII 15, LIV 6, LVIII 42 (we wszystkich rkp. korespondencja O-ego); Arch. Państw. w Ł.: Arch. Potockich i Ostrowskich z Maluszyna, II 46 p. 62; B. Czart.: rkp. 587 s. 475–482, 679, 798 (korespondencja O-ego), 943; B. Jag.: rkp. 115 k. 414–417; B. Narod.: rkp. 3285/1–2; Muz. Narod. w W.: rkp. 599.
Wacław Szczygielski i Zofia Zielińska